قبلا فاصله بین صنعت و دانشگاه بسیار زیاد بود؛ تاجایی که دانشجوها نمی‌توانستند از آنچه در دانشگاه آموخته بودند در بازار کار استفاده کنند. اما با رشد و پیشرفت تکنولوژی، اتکای اقتصاد به علم روز به روز بیشتر شد و مفهوم اقتصاد دانش بنیان جدی‌تر. امروز تمام کشورها تلاش می‌کنند مراکز صنعتی که در حوزه‌های مختلف توسعه داده‌اند را به صورت علمی پیشرفت بدهند تا بتوانند با صرف کم‌ترین منابع، بیشترین و بهترین نتایج را داشته باشند. در این مقاله قصد داریم با بیانی ساده توضیح بدهیم اقتصاد دانش بنیان چیست و چرا در دنیای امروز تا این اندازه اهمیت دارد.
این نوع اقتصاد در ایران هم اهمیت بسیاری پیدا کرده است و مجموعه‌هایی که به شیوه دانش بنیان فعالیت می‌کنند، حمایت می‌شوند. شرکت شتاب دهنده پیشگامان ، یکی از حامیان اقتصاد دانش بنیان در ایران است که با ارائه خدمات شتابدهی به کسب و کارهای مبتنی بر دستاوردهای علمی و تحقیقاتی، نقش خود را در این زمینه ایفا می‌کند.
منظور از اقتصاد دانش بنیان چیست؟
پیش از هرچیز بررسی می‌کنیم که معنی اقتصاد دانش بنیان چیست و سپس به سراغ ویژگی‌های آن می‌رویم. در این اقتصاد، نیاز بازار مصرف و خروجی تولیدکنندگان، بر مبنای دانش و تکنولوژی خواهد بود. کسب و کارهایی که بر این مبنا توسعه پیدا می‌کنند، نیازها را به شیوه‌ای نوین برآورده می‌سازند و محصولات و خدماتشان را با توجه به نتایج تحقیقات علمی که انجام شده، تولید می‌کنند.
در اقتصاد دانش بنیان، ارزش‌های افزوده معنوی هم نقش مهمی ایفا می‌کنند و همه چیز بر مبنای سود مالی نیست. به عنوان مثال شرکتی که اختراعی جدید ثبت کرده، با مالکیت معنوی آن، ارزشی به دارایی‌هایش اضافه می‌کند.
بیایید به بیانی دیگر بررسی کنیم که منظور از اقتصاد دانش بنیان چیست. در این نوع اقتصاد، بیشتر از اینکه کارهای یدی اهمیت داشته باشند، مهارت و تخصص اهمیت دارد. در واحدهای تولیدی دانش بنیان، ممکن است کار کارگرهای ساده توسط دستگاه‌های پیشرفته انجام شود، اما نیروهای متخصص مغز متفکر این دستگاه‌ها هستند و آن‌ها را هدایت می‌کنند. شرکت‌های دانش بنیان به تکنولوژی، کلان داده‌ها و اتوماسیون وابسته هستند، نه فرایندها و فعالیت‌ها.
تاریخچه اقتصاد دانش بنیان
اکنون به صورت کلی می‌دانید منظور از اقتصاد دانش بنیان چیست. این مفهوم برای اولین بار در کتاب «عصر ناپیوستگی»، نوشته پیتر دراکر در سال ۱۹۶۹ مطرح شد. این اصطلاح از مفهوم «مدیریت علمی» الگوبرداری شده بود. این اصطلاح کم‌کم در دهه ۱۹۹۰ رایج شد و در کنار آن مفاهیم دیگری چون «جامعه دانش بنیان» هم مورد بررسی قرار گرفت. در منابع علمی که به این مبحث پرداختند، تغییراتی که در نگرش بشر نسبت به منابع اقتصاد، ارزش‌گذاری تولید و حتی تعریف‌های پایه زندگی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایجاد شده بود، تحلیل شد.
کم‌کم این مفهوم در جوامع مختلف عمق بیشتری پیدا کرد. دانشگاه‌ها و مراکز علمی این مفهوم را به مرحله اجرا درآوردند و حتی چندین کتاب اقتصاد دانش بنیان هم توسط نویسنده‌های مختلف نوشته شد. در حال حاضر اقتصاد بسیاری از کشورهای جهان اول، بر مبنای دانش و تکنولوژی هدایت می‌شود. ایران نیز در سال‌های اخیر، گام‌های بلندی در این زمینه برداشته و به نتایج خوبی هم دست پیدا کرده است.
ویژگی‌های اقتصاد دانش بنیان چیست؟
با تعریف اقتصاد دانش بنیان، احتمالا تاحدودی با ویژگی‌های این مفهوم آشنا شده‌اید. در ادامه به صورت دقیق‌تر بررسی می‌کنیم ویژگی‌های اقتصاد دانش بنیان چیست.
- این اقتصاد از نتایج تحقیقات و دستاوردهای علمی قدرت می‌گیرد. واحدهای دانش بنیان نیز بخش مهمی از منابعشان را به تجزیه و تحلیل داده‌ها، تحقیق و توسعه اختصاص می‌دهند.
- کسب و کارهایی که بر مبنای این مفهوم کار می‌کنند، روی سازگاری با تغییرات و نوآوری مداوم متمرکز هستند.
- اقتصاد دانش بنیان با دانش ضمنی سر و کار دارد. دانش ضمنی به معنی تجربه، یادگیری روش انجام کارها، قضاوت و تحلیل است، نه صرفا یادگیری کار با اعداد و ارقام یا حفظ کردن مفاهیم.
- نوآوری و حفظ مزیت‌های رقابتی جزو ارزش‌های اصلی کسب و کارهای دانش بنیان است.
- نیروهای کار فعال در مجموعه‌های دانش بنیان، لزوما باید در حیطه خاصی متخصص باشند و کم‌کم افراد بی‌تخصص از بازار حذف خواهند شد.
- این اقتصاد مدرن بخاطر راه دادن ماشین‌ها و هوش مصنوعی به فرایندهای تولید و ارائه خدمات، مشاغل جدیدی ایجاد می‌کند و بسیاری از مشاغل سنتی را از بین می‌برد.
- ماهیت دانش بدین صورت است که برای ارتقا، باید به اشتراک گذاشته شود. بنابراین کسب و کارهای دانش بنیان، با صنایع مرتبط تعامل دارند و حتی دانش خود را در سطح جهانی به اشتراک می‌گذارند.
بیشتر بخوانید: قانون جهش اقتصاد دانش بنیان
تفاوت اقتصاد سنتی با اقتصاد دانش بنیان چیست؟
در ایران هنوز هم بسیاری از افراد بر مبنای اقتصاد سنتی کار می‌کنند، به همین دلیل درک این مفهوم برای ما ساده‌تر است. در این اقتصاد، محصولات فیزیکی تولید می‌شوند، نیروها کارهای یدی انجام می‌دهند و در خطوط تولید فعالیت دارند و سرمایه کارآفرین‌ها نیز دارایی‌های مالی است که در اختیار دارند.
در ادامه بررسی می‌کنیم مهم‌ترین تفاوت‌های اقتصاد سنتی و اقتصاد دانش بنیان چیست.
- در واحدهای اقتصادی سنتی، تنها سرپرست‌ها و مدیران افراد متخصص هستند و سایر کارکنان، کارگران ساده محسوب می‌شوند. اما در واحدهای دانش بنیان، تقریبا تمام افراد متخصص هستند.
- دارایی‌های شرکت‌های دانش بنیان معمولا معنوی چون ایده‌ها و داده‌ها هستند، اما در کسب و کارهای سنتی، منابع مالی حرف اول را می‌زند.
- در اقتصاد دانش بنیان، خدمات هم اهمیت بسیاری دارد و بسیاری از کسب و کارها وابسته به مکان نیستند. اما در اقتصاد سنتی، هر واحد اقتصادی، موقعیت مکانی مشخصی دارد.
- در اقتصاد سنتی، قدرت و درآمد افراد بر اساس جایگاهی که در سازمان دارند، تعیین می‌شود. اما در اقتصاد دانش بنیان، قدرت و درآمد بر اساس تخصص و مهارت تعیین می‌شود.
- در اقتصاد دانش بنیان، رقابت کم‌رنگ می‌شود؛ حتی ممکن است رقبا باهم برای توسعه یک محصول یا خدمات مشترک همکاری داشته باشند. اما در اقتصاد سنتی، استراتژی‌ها بر مبنای رقابت است و تمام کسب و کارها می‌کوشند از یکدیگر سبقت بگیرند و سهم بیشتری از بازار را به دست آورند.
- در اقتصاد سنتی، دستاوردهای علمی و دانش، اهمیت چندانی ندارد و اکثر فعالان اقتصادی ترجیح می‌دهند بدون بروزرسانی روال کاریشان، به فعالیت ادامه بدهند. اقتصاد دانش بنیان با تغییرات روز دنیا همگام است. داده‌ها و نتایج تحقیقات علمی، یکی از مهم‌ترین سرمایه‌های شرکت‌های دانش بنیان هستند.
اقتصاد دانش بنیان بر پایه چیست؟
محورهای اقتصاد دانش بنیان، تکنولوژی و دانش هستند. افرادی که در این مدل اقتصادی فعالیت می‌کنند، سواد کامپیوتری بالایی دارند و در یک حوزه مرتبط با تکنولوژی متخصص هستند. در ابتدا به نظر می‌رسید در این اقتصاد مدرن، اهمیت مدرک دانشگاهی بسیار زیاد باشد. اما به مرور زمان، افرادی که تنها مدرک دانشگاهی دارند و هیچ تخصص کاربردی برای بازار یاد نگرفته‌اند، به مرور زمان حذف خواهد شد. در سال‌های اخیر، دریافت مدرک، بسیار ساده‌تر شده است و این تخصص است که اهمیت دارد.
نوآوری و ایجاد ارزش افزوده دو اولویت کسب و کارهای دانش بنیان است. در چند سال اخیر، هوش مصنوعی به یکی از اولویت‌ها و نقاط تمرکز این کسب و کارها تبدیل شده است. زیرا هم آنقدر جدید است که جای بسیاری برای نوآوری در آن وجود دارد و هم اکثر خدماتی که ارائه می‌دهد، ارزش افزوده‌ای برای انسان‌ها تولید می‌کنند. هوش مصنوعی مبتنی بر دانش و تکنولوژی است و دو محور اصلی اقتصاد دانش بنیان را نیز در دل خود دارد.
ضرورت اقتصاد دانش بنیان
با پیشرفت بخش‌های مختلف تکنولوژی و خلق فناوری‌های جدید، اهمیت اقتصاد دانش بنیان هم بیشتر می‌شود. اختراعات و فناوری‌های نوین با سیستم اقتصاد سنتی سازگار نیستند و نمی‌توانند به شیوه‌های قدیمی به بازار عرضه شوند و ارزش افزوده ایجاد کنند.
آمارها نشان می‌دهند کسب و کارهای دانش بنیان در سال‌های اخیر، بیشتر از کسب و کارهای سنتی رشد کرده‌اند. آن‌ها مشاغل بیشتری ایجاد کرده‌اند و درآمد بیشتری هم برای کارآفرین‌ها داشته‌اند. وجود کسب و کارهای دانش بنیان در جوامع مختلف به آن‌ها کمک می‌کند که همگام با تغییرات روز دنیا پیش بروند و بتوانند از به‌روزترین تکنولوژی‌های جهان استفاده کنند.
نرخ بازگشت سرمایه در مشاغل کشاورزی ۳۰ درصد، در صنعت ۵۰ درصد و خدمات ۱۰۰ درصد است. کسب و کارهای دانش بنیان تمام حوزه‌های بالا را پوشش می‌دهند. این دسته از کسب و کارها هم باعث رشد اقتصاد می‌شوند، هم برای کارآفرین‌ها سودآوری دارند و هم برای مشتریان ارزش افزوده ایجاد می‌کنند.
فواید اقتصاد دانش بنیان چیست؟
با توجه به تعریف اقتصاد دانش بنیان و توضیحاتی که در قسمت‌های قبل ارائه دادیم، احتمالا تاحدود زیادی با فواید این اقتصاد مدرن آشنا شده‌اید. اما در ادامه به صورت تفکیک شده بررسی می‌کنیم مزیت‌های اقتصاد دانش بنیان چیست تا درک آن‌ها برایتان ساده‌تر شود.
- در این نوع اقتصاد، دانش یکی از ارکان اصلی است. وقتی کسب و کارها با دانش مدیریت می‌شوند، ریسک‌ها و فرصت‌ها شناسایی خواهند شد و ارزش‌های مهم‌تری ایجاد می‌شود.
- کسب و کارهای دانش بنیان صنایع پیشرفته و کسب و کارهای خدماتی هستند، درصد رشد و سودآوری این مشاغل بیشتر از کسب و کارهای سنتی است.
- در اقتصاد دانش بنیان، کسب و کارها می‌توانند نوآوری‌هایشان را به صورت رسمی ثبت کنند؛ اختراعات و دارایی‌های معنوی شرکت‌های دانش بنیان، جزو سرمایه آن‌ها محسوب می‌شود.
- اقتصاد دانش بنیان کسب و کارهای حوزه STEM (علوم، تکنولوژی، مهندسی و ریاضی) را رشد می‌دهد؛ این حوزه‌ها نیاز روز دنیای مدرن هستند و فضای زیادی برای خلاقیت و نوآوری دارند.
- در اقتصاد دانش بنیان، سرمایه اصلی دانش و افراد متخصص است، نه منابع مالی. کشورهایی که اقتصاد دانش بنیان دارند، وابسته به درآمدهای متناهی مانند نفت و سوخت‌های فسیلی نیستند و با تولید دانش می‌توانند درآمد داشته باشند.
- کسب و کارهای دانش بنیان بیشتر از اینکه باهم رقابت کنند، تعامل دارند. حتی ممکن است دو برند که در بازار رقیب جدی یکدیگر محسوب می‌شوند، روی تکنولوژی خاصی با یکدیگر همکاری داشته باشند و محصولی مشترک ارائه بدهند. در این اقتصاد، ایجاد ارزش افزوده، بیشتر از رقابت در بازار اهمیت دارد.
چالش‌های اقتصاد دانش بنیان چیست؟
تا این بخش از مقاله بررسی کردیم اقتصاد دانش بنیان چیست و اغلب به مزایا و دلایل اهمیت آن پرداختیم. این نوع اقتصاد چالش‌هایی هم دارد که در ادامه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
- بیکاری نیروهایی که تخصص خاصی در علوم STEM ندارند و تنها به واسطه کارهای یدی می‌توانند امرار معاش کنند.
- کمبود نیروی متخصص در حوزه‌های مورد نیاز کسب و کارها از دیگر چالش‌هاست. هر شرکت دانش بنیان برای تأمین نیروهای مورد نیاز، باید بخشی از منابع را به آموزش نیروها اختصاص بدهد.
- اقتصاد دانش بنیان به صورت مستقیم با دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی در ارتباط است. آنچه اکنون در مراکز آموزشی ارائه می‌شود، پاسخگوی نیاز این اقتصاد نوین نیست؛ بنابراین شیوه‌نامه‌های آموزشی و محتوای رشته‌های مختلف باید به صورت کامل بروزرسانی شود تا دانشجویان به عنوان یک نیروی کار متخصص از دانشگاه فارغ‌التحصیل شوند.
- بین جوامعی که از اقتصاد دانش بنیان استفاده می‌کنند و جوامعی که هنوز مبتنی بر اقتصاد سنتی هستند، شکاف عمیقی ایجاد می‌شود.
اقتصاد دانش بنیان در ایران
اقتصاد دانش بنیان در ایران، شاید بیشتر از تمام کشورهای جهان اهمیت داشته باشد. زیرا این مدل اقتصادی، بخشی از وابستگی درآمدی کشور به نفت را از بین می‌برد و می‌تواند منابع جدیدی برای خلق ارزش ایجاد کند. از طرفی، تحریم‌های ظالمانه‌ای که علیه ایران وجود دارد، مردم را از امکانات پیشرفته در سطح جهانی محروم کرده است. اگر با تکنولوژی سر و کار داشته باشید، احتمالا می‌دانید که برای استفاده از پلتفرم‌های خارجی باید IP ایران خود را پنهان کنید تا امکان دسترسی داشته باشید.
خوشبختانه، کسب و کارهای مبتنی بر تکنولوژی و دانش بنیان امروزی، بخش مهمی از نیاز ما به پلتفرم‌های تحریم شده در خارج را برآورده کرده‌اند. همین مسئله باعث شده اقتصاد دانش بنیان از نگاه رهبری هم اهمیت ویژه‌ای پیدا کند و مقامات را به حمایت از این اقتصاد نوین تشویق کند.
آیین نامه حمایت از تولید دانش بنیان در اقتصاد، تصویب شده است تا به کسب و کارهایی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، خدمات متنوعی ارائه بدهد و رشد آن‌ها را تسهیل کند. این دسته از کسب و کارها می‌توانند از تسهیلات مالی استفاده کنند، معاف از مالیات خواهند بود و از حمایت‌های نهادهای مربوطه برخوردار می‌شوند.
با وجود اینکه توسعه اقتصاد دانش بنیان در ایران، هنوز جای کار بسیاری دارد و سیستم اصلی بازار کار ایران، اقتصاد سنتی است، اما پیشرفت‌هایی که تاکنون وجود داشته، ما را به آینده امیدوار می‌کند. کارآفرین‌های جوان در سال‌های اخیر، استارتاپ‌های دانش بنیانی با ایده‌های نوین و کارآمد توسعه داده‌اند. مراکز علمی و دانشگاهی سراسر کشور هم فعالیت‌های برجسته علمی دارند و احتمالا در آینده می‌توانند با توجه به دانشی که تولید می‌کنند و تحقیقاتی که انجام می‌دهند، محصولات و خدمات دانش بنیان را با تنوع بالاتر به بازار مصرف عرضه کنند.
شرکت‌های اقتصاد دانش بنیان
اکثر صنایعی که به صورت دانش بنیان فعالیت می‌کنند، در یکی از حوزه‌های زیر هستند:
- داروسازی
- بیوتکنولوژی بهداشتی
- شیمی
- مخابرات
- فناوری اطلاعات
- نرم افزار
- تجهیزات پزشکی
- اویونیک (الکترونیک هوانوردی)
- هوافضا
همانطور که گفتیم، تجاری سازی محصولات دانش بنیان در سال‌های اخیر رشد خوبی را تجربه کرده است و کسب و کارهای متنوعی در این زمینه تأسیس شده‌اند. بعضی از آن‌ها فعالیت خود را به صورت گسترده آغاز کرده‌اند و محصولاتشان را به بازار مصرف هم عرضه می‌کنند. در ادامه بررسی می‌کنیم برندهای ایرانی فعال در اقتصاد دانش بنیان چیست و هرکدام از آن‌ها چه محصولاتی تولید می‌کنند.
- داروهای سیناژن
- داروهای گیاهی باریج اسانس
- قطعات الکتریکی و الکترونیکی الکترونیک افزار آزما
بعضی از شرکت‌های دانش بنیان ایرانی هم فعالیت‌های خدماتی دارند. به عنوان مثال شرکت آسان پرداخت پرشین، خدمات پرداخت آنلاین را به مشتریان ارائه می‌دهد یا شرکت نوآوران فن آوازه فروشگاه اینترنتی دیجی‌کالا را به عنوان بزرگ‌ترین فروشگاه اینترنتی ایرانی راه‌اندازی کرده است.
کلام آخر؛ بهترین روش برای شروع فعالیت اقتصادی و دانش بنیان
یکی از مزیت‌های اقتصاد دانش بنیان، فراهم کردن فرصت خود اشتغالی برای افراد متخصص است. در ایران، کسب و کارهای دانش بنیان باید شرایط ویژه‌ای را فراهم کنند و تحت نظارت مراکز علمی فعالیت داشته باشند. اما اگر ایده‌ای مبتنی بر دانش دارید که با توسعه و راه‌اندازی کسب و کار مرتبط با آن می‌توانید نقشی در اقتصاد دانش بنیان داشته باشید، تنها کافی است آن را در زمان و موقعیت درست و با افراد حرفه‌ای به اشتراک بگذارید.
ما در شتابدهی پیشگامان، از کسب و کارهای دانش بنیان و استارتاپ‌های مبتنی بر تکنولوژی حمایت می‌کنیم و خدمات شتابدهی به آن‌ها ارائه می‌دهیم تا به کسب و کارهای بزرگ و موفق تبدیل شوند. اکنون که می‌دانید اقتصاد دانش بنیان چیست و با تعریف آن آشنا هستید، ایده‌ای مبتنی بر دانش و تکنولوژی دارید، آن را به یک طرح تجاری تبدیل کنید و برای ما بفرستید. کارشناسان ما بعد از بررسی‌های لازم و شروع همکاری، فرصت ثبت شرکت دانش بنیان را برای شما فراهم می‌کنند. آن‌ها همچنین فرصت‌هایی برای تیم‌سازی یا جذب سرمایه گذار در اختیار شما قرار می‌دهند تا بتوانید برنامه‌هایتان را با کم‌ترین موانع اجرا کنید و به اهدافی که برای کسب و کارتان تعیین کرده‌اید، دست پیدا کنید.